شیخ بهایی، پدیده قرن دهم خورشیدی

در شهر اصفهان که قدم می زنیم و به اطراف که نگاه می کنیم، با آثاری تاریخی رو به رو می شویم که جز علم و هوشمندی چیزی در آن نیست. آثاری که ما را به فکر فرو می برند! که سازنده آن چه کسی بوده و چطور با امکانات زمان خود توانسته این آثار را خلق نماید؟! بله! اولین نامی که با دیدن این بناها در ذهن ما نقش می بندد، شیخ بهایی است.

در این مقاله قصد داریم تا شما را با زندگینامه با ارزش شیخ بهایی آشنا کنیم و به بررسی آثار او بپردازیم. پس این نوشته را از دست ندهید!

آغاز داستان زندگی شیخ بهایی

او در روز پنجشنبه 8 اسفند 925 شمسی مصادف با 27 فوریه 1547 میلادی و 26 ذیحجه 953 قمری در بعلبک لبنان متولد شد. اما برخی از تاریخ دانان تولد او را مصادف با فروردین 925 شمسی می دانند! حال آن که شاید برای ما تاریخ دقیق تولد او اهمیت زیادی در برابر دانستن میزان هوش و ذکاوتش نداشته باشد!

شیخ بهایی با نام دقیق "بهاءالدین محمد بن حسین بهاءالدین محمد بن حسین عاملی" از نوادگان یکی از یاران امام علی (ع) به نام "حارث بن عبدالله اعور همدانی" بود که دوران کودکی خود را در روستای جبع گذراند. او در همان کودکی به همراهی پدرش به ایران مهاجرت کرد و در شهر قزوین که در آن دوره مهد دانشمندان بزرگ بود سکونت یافت.

بهاءالدین تا دوران جوانی زیر نظر پدرش و دانشمندان دیگری به آموختن علم مشغول شد. و زمانی که به 17 سالگی رسید، پدر او از طرف پادشاه زمان یعنی شاه طهماسب به عنوان شیخ الاسلامی اصفهان منصوب شد.

زمانی که پدرش برای زیارت کعبه راهی کعبه شد، در راه سفر و در بحرین دار فانی را وداع گفت. شیخ بهایی که آن زمان 43 ساله بود به دلیل داشتن علم بالایی که داشت و همچنین اخلاق خوب خود، جانشین پدر شد و به عنوان شیخ الاسلام اصفهان راه زندگی خود را ادامه داد.

در همان زمان اصفهان به عنوان پایتخت ایران انتخاب شد و شاه عباس صفوی، شیخ بهایی را تا آخر عمر به عنوان معتمد و گنجی گران بها در کنار خود داشت.

همسر و فرزندان شیخ بهایی چه کسانی بودند؟

همسر شیخ بهایی، دختر شخصی به نام علی منشار عاملی بود. او همچون همسر خود به علم و دانش علاقه بالایی  داشت و می توانیم بگوییم که جزء زنان دانشمند تاریخ ایران است. پدر او کتابخانه ای شامل چهار هزار جلد کتاب نفیس داشت که بعد از مرگش به همسر شیخ بهایی به ارث رسید. این کتابخانه بعدها در سال 1030 هجری قمری توسط شیخ بهایی وقف شد. اما متاسفانه امروز هیچ یک از آن کتاب ها موجود نیست و کتابخانه کاملا از بین رفت!

در رابطه با فرزندان شیخ بهایی اطلاعات دقیقی در تاریخ ثبت نشده اما سه نظریه اصلی وجود دارد. برخی می گویند که شیخ بهایی و همسرش هرگز صاحب فرزند نشدند و شیخ بهایی در فرزند آوری مشکل داشته است. عده ای دیگر بر این باورند که شیخ بهایی به دلیل داشتنِ سفرهای زیاد و طولانی مدت که تنهایی انجام داده‌است، علاقه و فرصتِ داشتنِ فرزند را نداشته. اما گروه سوم عقیده دارند که شیخ بهایی صاحب فرزند بوده اما نه فرزند پسر! به همین علت است که نام او ادامه پیدا نکرده و نشانی از فرزندان دختر او در دسترس نیست!

آثار ادبی شیخ بهایی

بسیاری از ما شیخ بهایی را به عنوان یک معمار و دانشمند بشناسیم. اما جالب است بدانید که شیخ بهایی در زمینه ادبیات هم آثار ارزشمندی دارد. این دانشمند توانا در حدود 95 کتاب و رساله دارد که در زیر به تعدادی از آن ها اشاره خواهیم کرد :

کشکول شیخ بهایی :

این کتاب از معروف ترین کتاب های شیخ بهایی است که نثرها و شعرهای مورد علاقه او را در این کتاب گردآورده است. نام این کتاب از وسیله ای به نام کشکول آمده که دراویش قدیمی زنجیر آن را به دوش می انداخته و به دنبال خود می کشیدند. مردم هم برای کمک به آن ها هر آن چه در وسعشان بود داخل کشکول می انداختند.

از همین جا می توانیم حدس بزنیم که محتویات کتاب کشکول هم نظر خاصب ندارد و هر چیزی می توان در آن یافت! به طور مثال احادیث پیامبر و امامان، تفاسیری از قرآن، اشعاری منتخب، داستان هایی کوتاه و حتی برهان های هندسی! در هر بخش از آن می توانید علوم و فنون، ادبیات، تاریخ، داستان و مناجات و معارف را پیدا کنید.

نان و پنیر :

سبک این اثر با مثنوی مولوی بسیار نزدیک است. در این جا بخشی از این کتاب را برایتان آورده‌ایم:

ای که روز و شب زنی از علم لاف / هیچ بر جهلت نداری اعتراف

ادعای اتباع دین و شرع / شرع و دین مقصود دانسته به فرع

شیر و شکر :

این اثر اولین منظومه فارسی زبان بود که در بحر خبب یا متدارک توسط شیخ بهایی نوشته شد.

کتاب جامع عباسی :

شیخ بهایی اولین شخصی بود که یک اثر فقهی به زبان فارسی نوشت و آن هم کتاب جامع عباسی بود. تا قبل از این کتاب، همه رسالات فقهی به زبان عربی نوشته‌شده بودند.

نان و حلوا یا سوانح الحجاز :

موضوع اصلی این کتاب در رابطه با سفر حج است. این نوشته از لطیفه های عرفانی شکل گرفته که با زبانی شیرین و با مایه طنز نوشته شده است. شیخ بهایی با نوشتن این کتاب قصد دارد تا به همگان بفهماند نزدیک شدن به شاه و مال اندوزی، انسان را از هدف های واقعی دور می کند. این کتاب در واقع نشانگر بینش سیاسی شیخ بهایی است.

کتب دیگری همچون مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، الاثنا عشریه، حبل المتین، مفتاح الفلاح، التحضیر و حدیقه هلالیه نیز از آثار شیخ بهایی هستند که در رابطه با موضوعات مختلف از جمله نجوم، اسلام، هنر، ریاضی، فیزیک و حتی احضار اجنه نوشته شده اند.

یکی از جالب ترین کتاب های او، التحضیر است که تمامی نسخ آن از بین رفته اند و فقط یکی از آن ها باقی مانده. این کتاب هم اکنون در موزه آستان قدس رضوی تحت مراقبت است. در این کتاب در رابطه با احضار جن با کمک صفحه شطرنج صحبت شده و مراحل انجام آن را به طور کامل شرح داده است.

شیخ بهایی و نجوم

شیخ بهایی در زمینه نجوم هم فعالیت داشت و کتاب های متعددی در زمینه ستاره شناسی دارد. از این روی سازمان یونسکو سال 2009 را سال نجوم و شیخ بهایی نام گذاری کرد. البته در تقویم کشور ما نیز روز 3 اردیبهشت به روز بزرگداشت شیخ بهایی نام گذاری شده است.

سازه های حیرت انگیز شیخ بهایی

درست است که شیخ بهایی در نوشتن آثار ادبی تبحر داشت، اما وجه تمایز او با سایر دانشمندان هم دوره خود در داشتن علم ریاضی، معماری و مهندسی خاص خود بود. بسیاری از آثار خارق العاده که در دوره صفویه و به خصوص در اصفهان وجود دارد را به شیخ بهایی نسبت داده‌اند.

مسجد سلطانی در میدان نقش جهان :

دستور ساخت این مسجد که در گذشته به نام مسجد شاه و امروزه به مسجد امام معروف است در زمان شاه عباس داده‌شد. با توجه به نزدیکی شیخ بهایی به دربار و اعتماد عمیق شاه عباس به او احتمال می‌دهند که طرح اولیه این مسجد توسط شیخ بهایی ارائه شده‌است. این مسجد که نمادی از معماری اسلامی است، از ستون ها، قوس ها، مقرنس و ایوان های شگفت انگیزی تشکیل‌شده و با کاشی کاری هایی بی بدیل به اثری منحصر به فرد تبدیل شده‌است.

شگفتی اصلی این مسجد زمانی مشخص می شود که به سمت محراب آن قدم بر می داریم. به محض ورود به مسجد متوجه می شویم که جلوخان و ایوان ورودی آن رو به سمت شمال است. اما با گذشتن از ایوان ناگهان محراب و محوطه اصلی را رو به قبله می بینیم! شیخ بهایی این کار را تنها با یک چرخش نا محسوس در ورودی انجام داده‌است.

از دیگر ویژگی های عجیب این مسجد، گنبد بسیار عظیم آن است. دیواره این گنبد 4متر و نیم ضخامت دارد.  ارتفاع مرکز خارجی آن تا کف 52 متر و ارتفاع آن تا مرکز داخلی در حدود 38 متر  است. بنابراین 13 تا 16 متر فضای خالی در زیر گنبد وجود دارد که باعث انعکاس صدا در این محدوده می شود.

ساعت ظلی یکی دیگر از شگفتی های این مسجد است. در زمان اذان ظهر سایه در مقابل وتر مثلث نصب‌شده روی سنگ قرار می‌گیرد و زمان ظهر را به صورت کاملا دقیق نشان می دهد.

گرمابه شیخ بهایی و معمای آن :

معمای حمام شیخ در این است که تنها با یک شمع کل حمام گرم می شود. طرح اولیه این حمام را شیخ بهایی ارائه داد و ساخت آن به عهده استاد علی معمار  بوده است. این سوال همچنان وجود دارد که چطور ممکن است کل مخزن آب حمام و خزینه آن با تنها یک شمع گرم شود؟

هرچند که شیخ بهایی تاکید داشته در صورتی که فضای گلخن شکافته شود، شمع نیز برای همیشه خاموش خواهد شد. سوخت اصلی این شمع از گاز متان فاضلاب مسجد جامع اصفهان تامین می‌شده. این گاز به وسیله لوله های سفالی به سمت حمام منتقل می شدند. همچنین سوخت مایع را از روغن های عصارخانه مجاور حمام به حمام انتقال می دادند. دستگاهی وجود داشت که گاز متان و روغن را ترکیب می کرد و شمع را روشن نگه می داشت.

البته این دستگاه در زمان زندیه توسط خارجی ها برداشته‌شد و دیگر برگردانده‌نشد. از آن زمان شمع نیز خاموش شد!

ساخت مدرسه چهارباغ روی زغال :

در زمان شیخ بهایی، زاینده رود بسیار پر آب بوده و یکی از انعشعابات آن از کنار مدرسه چهارباغ فعلی می گذشته است. همین امر باعث شده‌بود که در کناره آن مرداب و لجن زار ایجاد شود. شاه عباس دستور ساخت این مدرسه را در همین محدوده داد. اما ساخت یک بنای عظیم مانند مدرسه چهارباغ بر روی لجن زار کاری بیهوده و خطرناک بود.

طراحی این ساختمان به شیخ بهایی سپرده شد. او اما راه حل جالبی را برای مشکل لجن زار ارائه داد. شیخ دستور داد تا پی کنده‌شده برای مدرسه را با زغال چوب پر کنند. به طوری که ضخامت آن به 2 متر برسد. سپس زغال را فشرده‌کنند و روی آن لایه ای از شفته و ساروج بریزند. سپس ساختمان را روی آن بنا کنند.

البته پا زدن ملات گِل ساختمان خود مشکلی دیگر بود و نیاز ب تعداد زیادی کارگر داشت که شیخ برای آن هم راه حلی یافت. او دستور داد که هر روز درون ملات چند سکه طلا بیندازند و مردم بگویند که برای یافتن سکه ها وارد ملات شوند!

بدین ترتیب هر روز ملات توسط مردم عادی علی الخصوص کودکان پا می خورد. این روش ها، روش هایی بودند که مورد استقبال اروپاییان قرار گرفت! حتی امروزه هم از روش زغال برای ساخت ساختمان در ساحل ها استفاده می کنند.

طومار شیخ بهایی :

اینطور که تاریخ دانان می گویند، نهرهای آب اصفهان که با نام مادی شناخته می شوند، از زمان قبل از اسلام وجود داشته اند. کار اصلی این مادی های تقسیم آب زاینده رود در کل شهر اصفهان است. همچنین در زمان وقوع سیل این مادی ها راهی برای جریان بدون خطر آب بوده اند.

 اما در زمان صفویه، شیخ بهایی، قوانین و روش های خاصی را برای تقسیم آب زاینده رود از طریق مادی ابداع کرد که به طومار شیخ بهایی معروف شد. بر اساس آن آب زاینده رود با چهار مرحله تقسیم‌شده و حتی به اراضی دور دست هم آب کافی می رسید.

در این طومار آمده‌است که آب زاینده رود با 33 سهم کلی و 275 سهم جزئی تقسیم شود. آب زاینده رود به مدت 160 روز در روزهای گرم سال، طبق طومار در مادی ها جریان پیدا می کرده است. اما در فصل های سرد و زمانی که نیازی به آبیاری زمین های کشاوزی نبوده، جریان آب در مادی ها آزاد بوده و برداشت آن نیز قانونی نداشته است.

این طومار با خط سیاقی نوشته‌شده و خواندنِ آن نیاز به دانستن این نوع خط دارد.

این مقاله را با قطعه شعری از شیخ بهایی به پایان می بریم :

همه روز روزه رفتن، همه شب نماز کردن      همه ساله حج نمودن سفر حجاز کردن

ز مدینه تا به مکه، به برهنه پای رفتن          دو لب از برای لبیک، به وظیفه باز کردن

به معابد و مساجد، همه اعتکاف جستن      ز مناهی و ملاهی، همه احتراز کردن

شب جمعه‌ها نخفتن، به خدای راز گفتن     ز وجود بی‌نیازش، طلب نیاز کردن

به خدا قسم که آن‌را، ثمر آن قدر نباشد      که به روی ناامیدی در بسته باز کردن

سخن نهایی

جهت کسب اطلاعات بیشتر اینجا کلیک کنید. برای استفاده از خدمات سایت املاک آنلاین املاکداران که شامل مشاوره حقوقی املاک تلفنی، تهاتر ملک، خرید آپارتمان در اصفهان، سفارش خرید ملک در اصفهان، خرید زمین و خانه کلنگی در اصفهان، خرید ملک اصفهان، مشارکت در ساخت و اجاره روزانه باغ و ویلا در اصفهان، رهن و اجاره آپارتمان در اصفهان، رهن و اجاره خانه ویلایی در اصفهان و غیره می شوند، می توانید به صفحه اصلی سایت مراجعه کرده و برای کسب اطلاعات بیشتر به برگه های مربوطه مراجعه فرمایید.